Żurawie są w zasadzie roślinożerne, żywią się korzonkami, bulwami, młodymi pędami bagiennych roślin, a także uprawnych zbóż i roślin motylkowych. Ptaki te podczas wędrówek zatrzymują się na żer w stałych, wykorzystywanych nieraz od stuleci miejscach. Wiele z nich ma rangę chronionych ostoi lub rezerwatów. Opisy wędrujących stad żurawi można znaleźć już w Starym Testamencie oraz w innych starożytnych źródłach. Te duże, a mimo to eleganckie, ptaki znane są ze swych tańców, charakterystycznych głosów - klangoru - oraz zwyczaju wędrowania w "V" - kształtnych kluczach.
"Nasz" gatunek żurawia gniazduje w płn.-wsch. Europie i w Azji. Większość ptaków gnieżdżących się na zachodzie zasięgu, w krajach nadbałtyckich, wędruje jesienią w kierunku płd.-zach., do Hiszpanii i południowej Portugalii. Część z nich wraz z płn. Skandynawii i zachodniej Rosji leci na płd.-wschód, do Turcji, gdzie niektóre zimują; inne kontynuują wędrówkę do Iraku i Iranu lub jeszcze dalej: do Egiptu, Sudanu lub Etiopii.
O migracji żurawi dowiedziano się najwięcej, gdy pewnej wiosny jedno ze stad wędrujących przez Szwecję było przez długi czas śledzone przez radary i samolot. Ptaki te bardzo chętnie wykorzystują technikę szybowcową. Podczas przelotu przez Bałtyk obserwowane żurawie były zmuszone lecieć cały czas lotem aktywnym, gdy tylko jednak osiągnęły południowe wybrzeża Szwecji, natychmiast zaczęły wykorzystywać prądy wstępujące. Krążąc blisko siebie ptaki najpierw osiągały wysokość 500 - 2000 m. Ze szczytu "komina powietrznego" rozpoczynały następnie szybowanie w kierunku północnym, odbywane już w szyku dwuramiennego klucza. Przy złej pogodzie żurawie stosowały również wytrwale lot aktywny. Podczas szybowania, przerywanego co pewien czas uderzeniami skrzydeł, prędkość wędrówki stada wynosiła 67 km/h. Uwzględniając jednak czas poświęcony na krążenie i nabranie wysokości przeciętnie ptaki przemieszczały się w tempie 50 km/h. Spadek prędkości rekompensowany był przez oszczędności w wydatkowaniu energii.
Podobnie ciekawe obserwacje wędrujących żurawi stepowych pozwoliły stwierdzić, ze większość tych ptaków, gniazdujących na Syberii, udając się na zimowiska do Indii musi pokonać Himalaje. Ptaki starają się co prawda wykorzystywać wszelkie niżej położone przełęcze, muszą jednak lecieć na wysokości co najmniej 4000 m n.p.m. Czasami wędrują nawet znacznie wyżej, by móc wykorzystać silne, sprzyjające wiatry.
[Atlas wędrówek ptaków, red. J. Elphick, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa1996, ss. 100-101]
"Żurawie o poranku", Józef Chełmoński, olej na płótnie, 1913, 102,5 x 180 cm, własność prywatna -
"Powitanie słońca. Żurawie", Józef Chełmoński, olej na płótnie, 1910, 105 x 176 cm, Muzeum Sztuki w Łodzi -
Żuraw (Grus grus)
Rząd ten obejmuje kilkadziesiąt gatunków ptaków, z czego w faunie polskiej reprezentowany jest wyłącznie przez żurawia zwyczajnego (Grus grus). Występujący dziś wyłącznie w stanie dzikim, nielicznie i w znacznym rozproszeniu, objęty ochroną gatunkową żuraw zwyczajny był jeszcze w wieku XVI ptakiem na tyle pospolitym, że chowanym (dla ozdoby) wraz z ptactwem domowym w gospodarstwach szlacheckich.^ Powszechnie także łowiono dzikie żurawie dla "pierza i mięsa" - sieciami, dla myśliwskiej uciechy - sokołami. by jednak czujnego oraz ineligentnego ptaka przywieść do sieci, należało go przez dłuższy czas wnęcać, sypiąc mu przed siecią ulubione ziarno (pszenicę, tatarkę, groch). Ale i te sposoby nie zawsze okazywały się skuteczne, czego potwierdzenie odnajdujemy w przysłowiu Żuraw grykę zjadł, bocian w sidło wpadł. Stanowi ono - wyartykuowaną pośrednio - pochwałę żurawiej przezorności i sprytu,¹ które to cechy, obok czujności, konstytuują obraz żurawia w wymiarze kulturowym.
Atrybut czujności jest kulturowym wyobrażeniem żurawia skojarzony najsilniej i ma najgłębsze zakorzenienie w tradycji. Wyraża go wizerunek stojącego na jednej nodze ptaka, a w drugiej (podkurczonej) trzymającego kamień. Pojawia się on już wśród średniowiecznych godeł i znaków herbowych, często z dołączoną u spodu inskrypcją łacińską: ut alii dormiant (aby inni spoczęli). Rycina przedstawiająca trzymającego kamień żurawia zdobi stosowny rozdział w pierwodruku "Myślistwa ptaszego" (1584), a o tej żurawiej osobliwości "słyszał" też Rej:
Ale też słyszę, kiedy śpi, dzierży w nodze kamień,
Aby, gdy mu upadnie, obudził się za niem.²
Literackie w swej genezie wyobrażenie, zanotowane już u Pliniusza, upowszechniło się bynajmniej nie tylko w literaturze i kulturze wysokoartystycznej. Występuje bowiem również w licznych przekazach folklorystycznych, notowanych na całym obszarze ziem polskich. A oto co na ten temat pisał anonimowy autor w galicyjskim "Łowcu": Nie mniej ciekawą jest rozpowszechniona po wszystkich okolicach opowieść gminna, że gdy stado podczas wędrówki spoczywa w nocy, wtedy jeden z żurawi musi czuwać i zabrawszy miejsce na wzgórku, stoi na jednej nodze, w drugiej trzymając kamyk, aby nie zasnąć i w razie niebezpieczeństwa krzykiem dać hasło ostrzegające dać towarzyszom (1899, s. 173).³
Tak więc w kręgu tej właśnie tradycji upatrywac należy motywacji dla przysłów w rodzaju: Czujny jak żuraw; Wyciągnął szyję jak żuraw; Czuwać niby żuraw; Stać na straży jak żuraw.
Przylatujący w marcu i kwietniu żuraw jest w przysłowiach polskich zwiastunem wiosny i sygnałem do rozpoczynania różnorakich zajęć gospodarskich: Wczesne kaczki z żurawiami znakiem wiosny i ciepłami; Na święty Józef [19 III] chłop wołami pochęka, a żuraw sobie pokrzęka; Kiedy żurawie wysoko latają, prędko się ludzie wiosny spodziewają; Jak przylecą żurawie, bierz się do grochu prawie (mozna było paść na trawie, mozna ryby łapać w stawie).
Z zewnętrznych atrybutów żurawia w przysłowie weszły szyja i nogi: Ma szyję jak żuraw; Wyciągnął szyję jak żuraw; Znać żurawię z szyi; Ma nogi jak żuraw.
_______________________________________
^Por. np. charakterystykę żurawia u Reja: "Żuraw doma chowany, wolno sobie chodzi, Na owego dziwoczka każdy z kijem godzi" ("Zwierzyniec" s. 243). Jeszcze w końcu XVIII w. pisze ks. Kluk, iż "młodych żurawiów, zwłaszcza karmionych, mięso ma być dobre i smaczne" (dz. cyt. t. 2 s. 253). Określenie "zwłaszcza karmionych" odnosi się oczywiście do ptaków hodowanych.
¹Nieprzypadkowo Cygański doświadczone żurawie nazywa "lisami" (dz. cyt. s. 217)
²"Zwierzyniec" s. 243. O zurawiach trzymajacych kamienie wczasie lotu wspomina ks. F. Birkowski: "Żurawie dla słabości ciał, gdy się po powietrzu jak łódki wahają od wiatru poruszone, w pazurach kamień trzymają i tak się ratują w lataniu swoim" ("Kantymir Basza porażony albo o zwycięstwie z Tatar... w r. 1624", Warszawa 1624, cyt. za: Linde, dz. cyt. t. 6 s. 211)
³"Do mało znanych przesądów, jakie o żurawiu przetrwały dotąd u ludu naszego, należy wróżba, iż jeżeli stado żurawi przeleci ponad wojskiem będącym w marszu lub na ćwiczeniach, to wojna nastąpi niebawem." (S. Ulanowska: "Żuraw", "Kurier Warszawski", 1886, nr 108)
[Władysław Dynak, "Łowy, łowcy i zwierzyna w przysłowiach polskich", ss. 249-252, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1993]
Eurazja (żuraw, żuraw mandżurski, żuraw biały, żuraw stepowy)
Żuraw (Grus grus)
rozpiętość skrzydeł: 2,2 - 2,45 m
masa ciała: 4 - 7 kg
zasięg gniazdowania: płn.-wsch. Europa i Azja
okres pobytu na terenach lęgowych: IV-X
areał zimowy: płd. Portugalia i Hiszpania, Maroko, Tunezja, Turcja, Irak, Iran, Egipt, Etiopia, Sudan
okres przebywania na zimowisku: XI-III
długość wędrówki: 2000 - 6000 km
►opowieść filmowa na motywach japońskiej tradycji ludowej.
Żuraw mandżurski (Grus japonensis)
rozpiętość skrzydeł: 2,3 - 2,5 m
masa ciała: 6 - 9 kg
zasięg gniazdowania: wsch. Rosja, płn.-wsch. Chiny, os. Japonia
okres pobytu na terenach lęgowych: IV-X
areał zimowy: Korea, płn. Chiny
okres przebywania na zimowisku: XI-III
długość wędrówki: 1000 - 2000 km
charakterystyka osobnika dorosłego: białe upierzenie, czarne pióra na obrzeżach skrzydeł, czarna szyja i czarne nogi
Żuraw biały (Grus leucogeranus) - stosunkowo rzadko występujący, ok. 3000 osobników
rozpiętość skrzydeł: 2,3 - 2,6 m
masa ciała: 5 - 8,5 kg
zasięg gniazdowania: wsch. Rosja
okres pobytu na terenach lęgowych: IV-X
areał zimowy: Chiny, Iran, Indie
okres przebywania na zimowisku: XI-III
długość wędrówki: 4000 - 5000 km
charakterystyka osobnika dorosłego: upierzenie całkowicie białe, brak charakterystycznej dla większości żurawi czerwonej czapeczki, głowa od nasady dzioba po linię nieco za okiem - pomarańczowa (ciemnożółta), nogi ciemnożółte.
Żuraw stepowy (Anthropoides virgo)
rozpiętość skrzydeł: 1,65 - 1,85 m
masa ciała: 2,2 - 3 kg
zasięg gniazdowania: wsch. Rosja
okres pobytu na terenach lęgowych: IV-X
areał zimowy: Indie, Chiny
okres przebywania na zimowisku: XI-III
długość wędrówki: 1500 - 4500 km
charakterystyka osobnika dorosłego: upierzenie w większości białe, obrzeża skrzydeł, głowa, szyja, pierś, nogi - czarne, brak charakterystycznej dla większości żurawi czerwonej czapeczki.
Ameryka Północna (żuraw kanadyjski, żuraw krzykliwy)
Żuraw kanadyjski (Grus canadensis)
rozpiętość skrzydeł: 1,8 - 2,1 m
masa ciała: 2,9 - 5,8 kg
zasięg gniazdowania: Ameryka Płn.
okres pobytu na terenach lęgowych: III-XI
areał zimowy: południe Ameryki Płn.
okres przebywania na zimowisku: XII-II
długość wędrówki: 0 - 4000 km
charakterystyka osobnika dorosłego: upierzenie białoszare z rdzawym przebarwieniem szyi i skrzydeł, nogi ciemne
Żuraw krzykliwy (Grus americana) - bardzo rzadki, w IV 2007 na wolności żyło 340 osobników, w zamkniętych obszarach ochronnych 145 osobników
rozpiętość skrzydeł: 2 - 2,3 m
masa ciała: 6,4 - 7,3 kg
zasięg gniazdowania: Ameryka Płn.
okres pobytu na terenach lęgowych: III-XI
areał zimowy: południowa Ameryka Płn.
okres przebywania na zimowisku: XII-II
długość wędrówki: 4000 km
charakterystyka osobnika dorosłego: upierzenie całkowicie białe, nogi czarne
Jak widać są różne rodzaje i gatunki żurawi: (Grus grus), żuraw mandżurski (Grus japonensis), żuraw stepowy (Anthropoides virgo), żuraw biały (Grus leucogeranus), żuraw kanadyjski (Grus canadensis), żuraw krzykliwy (Grus americana), żuraw lunaparkowy (Grus caruselus), czy wreszcie żuraw budowlany (Grus budovlanus). Różnie też objawia się miłość żurawi do siebie i człowieka do żurawi... Odlatujące żurawie, dziś o świcie zabrały ze sobą (wbrew jego woli) @Kapusia Puchatka vel Misia Kolabora wraz z jego bliższą i dalszą rodziną... O czym z przykrością donoszę...
"Uwolnić @Kapusia Puchatka vel Misia Kolabora!"
Miś Kolabor odleciał w bliżej nieznanym kierunku :/
Dwa olejne obrazy Józefa Chełmońskiego o tym samym tytule:
